ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΩΝ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΩΝ (Shutter Island, 2010)

Στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού μας, αναπτύχθηκαν βασικά δύο "επίσημες" και διαμετρικά αντίθετες κατηγορίες απαντήσεων πάνω στο ερώτημα "Τι είναι το Κακό;" και στα βαθύτερα αίτια της ανελευθερίας του ανθρώπου. Η μία τοποτεθετεί την αιτία του κακού (και της ανελευθερίας) σε αντικειμενικές δυνάμεις, η άλλη την εντοπίζει σε υποκειμενικούς παράγοντες. Η πρώτη που άρχισε γενικότερα με τον Ρουσώ, συνεχίστηκε μέσω του Μαρξ και σήμερα σχηματίζει τη βάση αυτού που αόριστα ονομάζεται "προοδευτικές" πολιτικές απόψεις, όπως επίσης και όλων των μορφών της ανθρωπιστικής ψυχολογίας και φιλοσοφίας. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει τους Hobbes, Burke, την ομάδα των "άγριων ενστίκτων" ( Lorenz, , Φρόυντ, Δαρβίνος), και τις συντηρητικές πολιτικές απόψεις.

Η πρώτη ομάδα - εντελώς σχηματικά και επιγραμματικά - θεωρεί την ουσία του ανθρώπου καλή και τοποθετεί το κακό στους εξωτερικούς κοινωνικούς παράγοντες (στο αντικείμενο και όχι στο υποκείμενο), στις κοινωνικές δομές και στην οργάνωση των πολιτικών - οικονομικών συστημάτων, τα οποία δημιουργούν την ανισότητα, την καταπίεση και επομένως την κακοβουλία στον άνθρωπο. Οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι, ανοιχτοί και στοργικοί, αλλά απλώς διδάσκονται και εκπαιδεύονται από μια κοινωνία που επιβάλλει την απώθηση, ώστε να μισούν, να παράγουν κακή θέληση και να καταπνίγουν κάθε παρόρμηση αγάπης και συνεργασίας. Το κακό δεν είναι έμφυτο στον άνθρωπο, παράγεται απλώς από την απώθηση του καλού. Αφού λοιπόν ο αντικειμενικός κόσμος κατηγορείται ως υπεύθυνος του "Κακού", για να βελτιωθεί η κατάσταση, πρέπει ν'αλλάξει σημαντικά ο αντικειμενικός κόσμος. Και προτείνει την κοινωνική δράση. Για να απαλειφθεί η οικονομική καταπίεση με την ανακατανομή του πλούτου και η ψυχολογική απώθηση με την κατάλληλη οικογενειακή και κοινωνική εκπαίδευση.

Η δεύτερη ομάδα θεωρεί ως αιτία του κακού, όχι τόσο τους εξωτερικούς παράγοντες, όσο την ίδια την ανθρώπινη φύση (το υποκείμενο και όχι το αντικείμενο). Οι άνθρωποι είναι εγγενώς "κακοί" και προβληματικοί (ο Φρόυντ υποστήριζε ότι ο άνθρωπος γεννιέται με τρεις βασικές επιθυμίες, την αιμομιξία, τον κανιβαλισμό και το φόνο!) και επομένως η απώθηση και η καταπίεση είναι απολύτως απαραίτητα, ώστε να υπάρξει η κοινωνία και ν'αναπτυχθεί ο πολιτισμός. Εδώ το καλό θεωρείται ως αποτέλεσμα της απώθησης του κακού, αφού ο άνθρωπος γεννιέται με απαίσιο εγωκεντρικό χαρακτήρα και το μόνο καλό που μπορείς να του αποσπάσεις, το αποσπάς μόνο απωθώντας το ζώο. Και αν εξασθενίσει η απώθηση τότε απελευθερώνεται ο διάβολος. Επομένως η οικογένεια και η κοινωνία, θα πρέπει να τοποθετεί το ένα μετά το άλλο στρώματα ελέγχου, τάξης, ορθολογισμού και περιορισμού και να ελπίζει ότι οι γεννημένοι δολοφόνοι θα μετατραπούν σε κομφορμιστές, ενταγμένοι ομαλώς στην κοινωνία. Όπως ισχυρίστηκε ο Edmund Burke, μια επανάσταση που θα οδηγούσε σε διαφορετική αντικειμενική κοινωνική δομή θα ήταν άχρηστη, επειδή θα εξακολουθούσε ν'αφήνει ανέπαφη την ανθρώπινη φύση.

Οι δύο απόψεις έχουν μία σχετική αλήθεια και ενώ δείχνουν αλληλοσυγκρουόμενες, κατά τη γνώμη μου είναι συμπληρωματικές. Κατ'αρχάς η πρώτη ομάδα έχει δίκιο όταν ισχυρίζεται πως ένα μεγάλο μέρος της καταπίεσης (οικονομικής και ψυχολογικής), θα μπορούσε να εξαλειφθεί με ένα δικαιότερο οικονομικό, κοινωνικό - πολιτικό σύστημα και επομένως ο άνθρωπος να γίνει περισσότερο ελεύθερος και καλοσυνάτος, αλλά έχει άδικο όταν υποστηρίζει πως η ελευθερία μπορεί να υπάρξει απλώς με την αλλαγή των εξωτερικών συνθηκών. Οι κοινωνικές δομές και οι θεσμοί δημιουργούν μία επιπλέον (πλεοναστική) απώθηση, που σίγουρα θα πρέπει να εκλείψει, αλλά και στο πιο ελεύθερο πολιτικό σύστημα, πάλι ο ανθρώπινος εαυτός θα παραμένει στον πόνο, το άγχος και στις αλυσίδες, επειδή θα παραμένει ανέπαφος αυτός ακριβώς ο "εαυτός" (το "Εγώ"). Η δεύτερη άποψη φαίνεται λοιπόν να έχει το δίκιο με το μέρος της (το κακό είναι μέσα μας και όχι κάπου εκεί έξω), αλλά σφάλλει όταν θεωρεί  το κακό ως προιόν της βιολογίας μας και επομένως μη επιδεκτικό αλλαγής.

Υπάρχει βεβαίως και μια τρίτη κατηγορία απαντήσεων που ελλείψει βαθύτερης κατανόησης της παραμένει πάντα στο περιθώριο, περιβεβλημένη με αρκετή ασάφεια, αποσπασματικότητα και παρεξηγήσεις (είναι όμως αυτήν που κατά τη γνώμη μου έχει την λύση). Την συναντάμε κυρίως στην ανατολική φιλοσοφία (βουδισμός, ζεν), αλλά και στην δυτική (Πυθαγόρας, Παρμενίδης, Πλάτωνας, νεοπλατωνικοί, κ.α.), καθώς και στο εσωτερικό των θρησκειών (μυστικισμός). Η ρίζα του κακού δεν βρίσκεται εκεί έξω στις αντικειμενικές δομές των συστημάτων (τα οποία όντως μπορούν να δημιουργήσουν περισσότερες επιπλοκές), αλλά "εδώ μέσα" στην ψυχή του καθενός μας, όχι όμως σε μια εγγενώς προβληματική βιολογική δομή (όπως ισχυρίζεται η δεύτερη άποψη), αλλά στην συνείδησή μας, στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε δηλαδή τον εαυτό μας και τον κόσμο.

Όσο υπάρχει "αυτήν η συνείδηση των διαχωριστικών γραμμών", όσο δηλαδή αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ως υποκείμενο και όλους (όλα) τα υπόλοιπα ως αντικείμενα έξω από μας, όσο αντιλαμβανόμαστε το Χρόνο ως ένα "πριν - τώρα - μετά" και όσο η Ζωή διαχωρίζεται από το Επέκεινα, όσο δηλαδή αυτές οι "διαχωριστικές γραμμές" ανάμεσα στο "Εγώ και στο Άλλο" δεν θραύονται, πάντα θα υπάρχει φόβος, πάντα θα υπάρχει άγχος και αγωνία, πάντα θα υπάρχει επιθυμία (και η εξάρτηση μας από αυτήν την επιθυμία - εμμονή - που υποτίθεται ότι θα γιατρέψει το άγχος και την αγωνία), όσο ελεύθερες και άψογες αν είναι οι κοινωνικές δομές. Πέρα από το υποκείμενο και το αντικείμενο λοιπόν, σε έναν "ανώτερο εαυτό" (πραγματικά ελεύθερο και ισορροπημένο) που θα τα περιλαμβάνει  όλα αρμονικά εντός του, βρίσκεται η λύση γι'αυτήν την άποψη και προτείνει μία μεθοδολογία και πρακτική γι'αυτήν την επίτευξη.

Η παγίδευσή μας σ'αυτό το "επίπεδο συνειδητότητας" είναι η αιτία του κακού (ο κερματισμός της συνείδησής μας) και όχι η ζωώδη μας βιολογική δομή. Και οι ενοχές θα έρχονται πάντα στο προσκήνιο της συνείδησης μας (από κείνο το βαθύτερο επίπεδο του "αληθινού εαυτού") για να μας θυμίζουν ότι είμαστε κάτι πολύ ευρύτερο απ'αυτό που αντιλαμβανόμαστε τώρα ως εαυτό, για το ψέμα που λέμε συνεχώς μέσα μας - συνειδητά ή ασυνείδητα - για το ποιοι πραγματικά είμαστε. Όσο όμως η επιστήμη δεν αντιλαμβάνεται ότι η συνείδηση δεν είναι ένα παγιωμένο μέγεθος, αλλά κάτι που μπορεί να αναπτυχθεί στον άνθρωπο (και μέχρι τώρα δεν το έχει αντιληφθεί, αλλά αυτήν είναι η μεγάλη ανθρώπινη δυνατότητα) και ότι αυτές οι "διαχωριστικές γραμμές" μπορούν όντως να υπερκερασθούν (με μια ριζική υπαρξιακή μεταβολή του ανθρώπινου όντος), τότε η δεύτερη άποψη σε κάποιον που δεν τρέφει ψευδαισθήσεις και είναι ειλικρινής απέναντι στον εαυτό του, θα φαντάζει πάντα ως η πιο αληθινή (τουλάχιστον έχει σωστή εστίαση, όχι "εκεί έξω", αλλά "εδώ μέσα").

Ένας απ'αυτούς είναι ο αγαπημένος μας Μάρτιν Σκορτσέζε, ο οποίος φαίνεται να είναι πεισμένος για την σκοτεινή φύση του ανθρώπου (η βία των γερμανών απέναντι στους εβραίους, δεν διαφέρει πουθενά από την βία των αμερικανών απέναντι στους γερμανούς). Η βία (απέναντι στην αλήθεια του εαυτού μας και προβαλλόμενη έξω ως βία απέναντι στους άλλους) και οι ενοχές, αποτέλεσαν τα βασικά θεματικά συστατικά των περισσότερων ταινιών του. Μόνο που εδώ, προβαίνει σε μια βαθύτερη μελέτη τους και σ'ενα ξεκαθάρισμα της κοσμοαντίληψής του ("πατώντας" στο διαυγέστατο πολυεπίπεδο σενάριο της ελληνίδας Laeta Elizabeth Kalogridis). Είναι προφανώς θιασώτης της δεύτερης άποψης (όχι ότι δεν το καταλάβαμε από προηγούμενες ταινίες του), ενώ μας κάνει σε όλη σχεδόν τη διάρκειά αυτού του φιλμ να πιστεύουμε ότι είναι της πρώτης! Η μεγάλη ανατροπή της πλοκής προς το τέλος, πέρα από την ανατροπή του πρώτου επιπέδου, σηματοδοτεί μία μεγάλη ανατροπή στο ιδεολογικό επίπεδο (οι βασικές αντιλήψεις της δεύτερης άποψης που σχολιάστηκαν πιο πάνω, φανερώνονται κυρίως από τον αστυνομικό διευθυντή προς το τέλος, όταν μεταφέρει τον Ντι Κάπριο με το τζιπάκι του).

Από κει που για το μεγαλύτερο μέρος του φιλμ μας κάνει να πιστεύουμε ότι ο κεντρικός του ήρωας (πολύ καλός ο Ντι Κάπριο για μια ακόμη φορά), είναι παγιδευμένος σε μια σκοτεινή συνωμοσία που του έχει στήσει ένα κακό εξωτερικό περιβάλλον (παρά τις συνεχείς ενδείξεις για το αντίθετο - αναίτιες ζαλάδες, "περίεργοι" διάλογοι, εφιαλτικά όνειρα), έρχεται στο τέλος να μας δείξει ότι η σκοτεινή συνωμοσία είναι του ήρωα απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό! Για να γλιτώσει από το δυσβάσταχτο βάρος των ενοχών του. Η ενοχή και οι μηχανισμοί που μετέρχεται η συνείδησή για να αποκρυβεί απ'αυτήν (και επομένως από την αλήθεια στην οποία η ενοχή θέλει να οδηγήσει), είναι ο βασικός θεματικός πυρήνας του φιλμ. Και ύστερα είναι η βία.

Όλη η πραγματικότητα αλλοιώνεται συνειδητά από τον Ντι Κάπριο (αλλά και από τους τρόφιμους του ψυχιατρείου) για να κρυφτεί από την αλήθεια του εαυτού του και όλη η βία προέρχεται απ'αυτήν την προσπάθεια απέναντι σ'αυτούς που του φανερώνουν την αλήθεια (όπως και η βία των τροφίμων, όταν τους ανακρίνει ο Ντι Κάπριο). Και το εφιαλτικά αποκομμένο νησί των καταραμένων με τους απόκρημνους βράχους, από ανατριχιαστική αλληγορία μιας κοινωνικής πραγματικότητας που καταπνίγει το άτομο μετατρέπεται σε αλληγορία του ψυχολογικού μηχανισμού του ίδιου του ατόμου που καταπνίγει την ψυχή του. Με τον απόηχο των τελευταίων σκέψεων του Ντι Κάπριο να κλωθογυρίζει επίμονα στην δική μας σκέψη: "Τι είναι προτιμότερο, να ζεις σαν τέρας (γνωρίζοντας την αλήθεια της σκοτεινής σου φύσης), ή να πεθαίνεις σαν καλός άνθρωπος (σκηνοθετώντας ένα ψέμα για τη ζωή σου, που μέσα του θα ζεις;).